فصل سیزدهم آدمي و ميكروب ها

دنياي ميكروب ها : بيشتر مردم از ميكروب ها تصور ناخوشايندي دارند. واژه هاي ميكروب از دو كلمه يوناني به معني «كوچك» و «زيستن» گرفته شده و به هر جاندار ذره بين گفته مي شود. حقيقت اين است كه تعداد ميكروب هاي مفيد بيشتر از انواع زيان آور است. حقيقت آن است كه زندگي انسان ها به ميكروب ها وابسته است. اما آنها بدون هوا مي توانند زندگي كنند از هزاران سال پيش، نان ، چاي ، پنير، ماست ، كاكائو و ترشي ها و بسياري از محصولات غذايي به كمك ميكروب ها توليد مي شوند. دنياي ميكروب ها توليد مي شوند.

 

 

بيماري زايي ميكروب ها : ‌ميكروب ها براي يافتن محيط مناسب خود ممكن است وارد بدن انسان، جانوران ، گياهان و يا ميكروب هاي ديگر شوند. در اين حال ميكروب، انگلي و جانداري كه وارد آن شده ميزبان است. حضور ميكروب در بدن ميزبان، استفاده از مواد بدن ميزبان براي رشد خود و نيز توليد موادي كه براي سلول هاي ميزبان سمي است، از راههاي آسيب رساندن ميكروب هاست.
در هر بيماري ميكروبي سخت، سه مرحله ي جداگانه تشخيص داده مي شود. اول مرحله جاي گيري است كه طي آن ميكروب وارد بدن مي شود و خود را به جاي مناسب رشد مي رساند.اين مرحله ممكن است كوتاه يا دراز باشد. دوم مرحله حاد است كه شخص بيمارمي شود و همه ي نشانه هاي بيماري ظاهر مي شوند. در اين مرحله،مبارزه بدن و ميكروب به اوج خود مي رسد. اگر بدن در اين مبارزه موفق شود، مرحله سوم پيش مي آيد كه نقاهت نام دارد. در اين مرحله بدن رفته رفته توانايي خود را باز مي يابد.
بعضي از بيماريهاي ميكروبي مرحله ي حاد ندارند. در اين گونه بيماريها، پس از آنكه علامت هاي بيماري ظاهر شد، مبارزه ميكروب و بدن به كندي صورت مي گيرد و اين مبارزه مدت ها به طول مي انجامد. در طي اين مدت نه بدن مي تواند ميكروب ها را از بين ببرد و نه ميكروب، بيماري را از پاي در مي آورد. اين گونه بيماري ها را مرض مي گويند. سل غالباً بيماري مزمن است. ماهها و حتي سالها مي گذرد تا بدن با ميكروب بتوانند در اين مبارزه پيروز شوند.

آغازيان :
اين جانداران موجودات ساده اي هستند كه برخي از آن تك سلولي و ميكروسكوپي اند. بعضي از اين جانداران زندگي آزاد دارند ، بعضي انگل اند، و برخي با داشتن سبزينه غذاسازي مي كنند. اين جانداران به شكل هاي مختلفي ديده مي شوند بعضي در اطراف بدن خود مژك هاي فراوان دارند. برخي فقط يك يا دو رشته دراز دارند و به كمك آن شنا مي كنند. بعضي هم كم تحرك اند.

در نگاه اول ممكن است به دليل جثه كوچك اين جانداران وجود آنها را پراهميت ندانيم، اما به دليل زير وجود آنها مهم است.
اين جانداران غذاي ماهها و بسياري از جانوران ساكن آب هستند.
بعضي از اقسام اين آغازيان ، پوسته هاي سختي در اطراف سلول خود دارند كه بعد از مرگ جاندار اين پوسته ها روي هم رسوب مي كنند و منابع معدني با ارزشي را مي سازند. بعضي از اين آغازيان در تهيه داروها و مواد غذايي نقش دارند. گروهي از آنها سبزينه داشته و از توليد كننده هاي محيط زيست به حساب مي آيند.
البته اقسام بيماريزا هم در ميان اين گروه وجود دارد. انواعي از آن ها، باعث بروز بيماريهايي چون اسهال خوني يا مالاريا مي شوند. مبارزه با اين بيماريها هزينه هاي زيادي دارد.

 

قارچ ها : قارچ ها از مواد غذايي و نيز وسايل انسان ( مثل كاغذ، لباس، چرم و ...) استفاده مي كنند. گروهي از آنها بيماريهايي ايجاد مي كنند كه به دشواري معالجه مي شوند. اما انواع مفيدي هم دارند كه در توليد مواد غذايي و شيميايي، ايجاد طعم خوراكي ها، توليد داروها و دفع آفت هاي گياهي مؤثرند.
قارچ ها جانداراني هستند كه زماني با گياهان و زماني با آغازيان هم گروه بودند. اما امروزه دسته ي جداگانه اي محسوب مي شوند. قارچ ها سبزينه ندارند. در بين قارچ ها انواع تك سلولي فراوان است. قارچ ها در محيط هاي متفاوتي رشد مي كنند. حتي جاهايي كه ساير ميكروب ها توانايي زنده ماندن ندارند. شما مرباي كپك زده ديده ايد، در حاليكه غلظت زياد قند جلوي رشد بسياري از ميكروب ها را مي گيرد.

بررسي باكتريها :‌
ثابت كردن اينكه يك ميكروب بيماريزا است ، آسان نيست. رابرت كج (دانشمند و پزشك آلماني كه عامل بيماري سياه زخم و سل را كشف كرد و درباره وبا و مالاريا مطالعات بسيار دقيقي انجام داد) در اين مورد تحقيق فراواني كرد. او كه روشهايي براي پرورش باكتريها يافته بود،‌مي خواست بداند كه آيا بين بيماريها و باكتريها رابطه اي وجود دارد يا نه؟ وي پس از آزمايش هاي بسيار ، اصول زير را براي اثبات بيماريزا بودن يك ميكروب (از جمله باكتريها) بيان كرد:
1 – ميكروبي كه احتمالاً عامل بيماري است بايد به تعداد زياد در بدن بيمار يافت شود.
2 – اين ميكروب را بايد بتوان بدست آورد و پرورش داد.
3 – ميكروب پرورش داده شده بايد بتواند در صورت وارد شدن به بدن يك فرد سالم، شبيه همان بيماري ايجاد كند.
4 – بايد امكان پرورش درباره ميكروب هم وجود داشته باشد.

باكتري ها و غذاها :
آشپزخانه يكي از مهمترين قسمت هاي هر خانه است كه همه روزه ازآن استفاده مي شود. غذاي افراد خانواده در آن جا تهيه مي شود. در اين صورت پاكيزگي ظرف ها و محيط آشپزخانه بسيار مهم است. غذاهايي هم كه در يك نوبت خورده نمي شوند، بايد از آلوده شدن دور بماند، غذاهايي كه در حال فاسد شدن باشند، مقدار زيادي باكتري دارند. علت فاسد شدن هم رشد و توليد مثل باكتريها و توليد شدن مواد زايد و سمي توسط آنها ست. آب آلوده به باكتريها نيز مي تواند باعث ايجاد بيماريهايي مثل وبا شود. ويروس ها : موجودي را در نظر مي گيريد كه نه رشد مي كند، نه غذا مي خورد و نه تنفس مي كند. اما مي تواند شبيه خودش را به وجود آورد. چنين موجودي را كه نه زنده است و نه غيرزنده . ويروس مي نامند. ويروس ها فقط به علت دارا بودن توانايي توليد مثل به جانداران شبيه اند . اما بايد دانست كه هر ويروس فقط هنگامي مي تواند توليد مثل كند كه در داخل يك سلول زنده قرار گرفته باشد. در واقع ويروس ها انگل اجباري هستند. ويروس ها چنان كوچك اند كه با ميكروسكوب هاي معمولي نمي توانيم آنها را ببينيم و براي ديدن آن ها، بايد از ميكروسكوپ هاي بسيار قوي و مخصوص استفاده كنيم.
ويروس ها را در هيچكدام از گروههاي موجودات زنده جاي نمي دهند، زيرا سلول ندارند. آن ها را «مرز ميان موجودات زنده و غير زنده» به حساب مي آورند. در ساختمان هر ويروس معمولاً يك «پوسته پروتئيني» و يك مولكول بسيار درشت از «ماده وراثتي» يافت مي شود كه خصوصيات ويروس را به وجود مي آورد. گروهي از ويروس ها مثل عامل ايدز ساختمان پيچيده تري دارند.
بيشتر ويروسها مضرند. عده ي كمي بي زيانند ولي ويروس هاي مفيد انگشت شمارند. واقعيت اين است كه مبارزه كردن با ويروس ها، سخت تراز مبارزه عليه باكتريهاست.

فكر كنيد :
1 – گاهي در اماكن پرجمعيت به بيماري ميكروبي مبتلا مي شويم. به نظر شما علت چيست؟
مردم در اين اماكن به هم نزديك مي شوند و احتمال انتشار ميكروب هاي بيماري زا بوسيله هوا يا تماس مستقيم زياد مي شود. هر چه جمعيت بشتر باشد احتمال بودن افراد بيمار ناقل در ميان آنها بيشتر است.

2 – فرض كنيد در معرض ابتلا به يك بيماري ميكروبي بوده ايد ولي به آن مبتلا نشده ايد، چه دليلي براي بيمارشدن خود مي توانيد بياوريد؟
1. ممكن است عده كمي ميكروب وارد بدنمان شده باشد. 2. دفاع خارجي (مانند پوست) جلوي آنها را گرفته باشد. 3. ميكروب ها به محل مناسب خود در بدن نرسيده باشند. 4. گلبول هاي سفيد آن ها را از بين برده باشند. 5. قبلاً به اين بيماري مبتلا شده بوديم و يا واكسن آن را تزريق كرده بوديم . در نتيجه نسبت به آن مقاومت كرده ايم.

فكر كنيد
1 – منظور از بيماري مسري چيست؟ آيا همه ي ميكروب هاي مسري ناشي از ميكروب هاي بيماريزا هستند؟
بيماري كه از محيط زندگي يا افراد بيمار به افراد تندرست سرايت مي كند. خير، زيرا بعضي از بيماريهاي مسري ناشي از كرم هاست . مثل كرم كدو و كرم قلابدار

چرا مأموران بهداشت افراد خارجي را فقط به خاطر برخي از بيماري هاي ميكروبي در قرنطينه نگه مي دارند. نه به خاطر همه ي انواع بيماريهاي ميكروبي ؟
زيرا فقط برخي از بيماريهاي ميكروبي مسري هستند. بعضي از بيماريهاي ميكروبي زودتر از ديگر بيماريها سرايت مي كنند. همچنين بعضي از بيماريها خطرناك تر از ديگر بيماريها هستند.

منابع انتقال ميكروب هاي بيماريزا به انسان كدامند؟
1. از راه بيني (تنفس هواي آلوده) 2. از راه دهان (از طريق آب آلوده و به دهان بردن چيزهاي آلوده 3. از راه سوراخ شدن پوست از طريق گزيدن حشرات ، گاز گرفتن حيوانات، زخم ها و بريدگي ها.

اطلاعات جمع آوري كنيد
هنوز هم در بعضي از روستاها نان را در خانه مي پزند. آيا روش كار ، با آن چه در نانوايي ها انجام مي گيرد ، فرقي دارد؟
روشن كار تقريباً يكسان است. در نانوايي ها از دستگاه هاي مختلف براي آسانتر شدن و سريعتر شدن كارها استفاده مي شود.

فكر كنيد :
به نظر شما كدام گروه باكتريها مي توانند براي كارهاي كشاوري مفيد باشند؟ دليل بياوريد.
كودرست ها به منظور استفاده از ماده و انرژي موجود در مواد غذايي (زنده يا مرده) به تجزيه ي آنها مي پردازد. مواد حاصل از تجزيه ي باكتريها براي رشد گياهان مفيد است.


كدام گروه از آن ها بيماريزا هستند؟ كدام گروه ممكن است بيماريزا باشند؟
انگل ها معمولاً بيماريزا هستند. زيرا انگل هاي بيماريزا در بدن ديگر جانداران به سر مي برند و از آن ها غذا بدست مي آورند.

فكر كنيد
علت پيدا شدن پوسيدگي دندان انواعي از باكتريها هستند
چرا دندان هاي آسيا (عقبي) بيشتر از دندان هاي جلو پوسيده مي شوند؟
به علت شكل دندان هاي آسيا غذاي بيشتري در بين آنها گير مي كند و رعايت بهداشت نيز در دندان عقبي سخت تر است.

به جز مسواك زدن، چه راههايي براي جلوگيري از پوسيدگي دندان ها وجود دارد؟
استفاده از دهان شويه و نخ دندان
اطلاعات جمع آوري كنيد:
به جز بسته بندي چه راههايي براي محافظت غذاها در برابر ميكروب وجود دارد؟ كنسرو كردن ، خشك كردن، منجمد كردن ، نمك سود كردن، مربا كردن ، استريل كردن، پاستوريزه و هموژنيزه كردن
كدام راهها قديمي تر و كدام راهها جديدتر است؟
خشك كردن، فلفل زدن و نمك زدن قديمي ترين راههاي محافظت غذاهاست.
در منزل از چه روش هايي براي نگه داري غذا استفاده مي شود؟
خشك كردن – نمك سود كردن – منجمد كردن – مربا كردن